لنف ادم ثانویه چیست و چرا ایجاد می شود؟

اگر به تازگی بیماری سختی مانند سرطان را پشت سرگذاشته اید و متوجه نوعی تورم مزمن در اندام های خود به ویژه دست و پا شده‌اید، احتمالا شما به لنف ادم ثانویه مبتلا هستید! این وضعیت معمولاً پس از آسیب یا انسداد عروق لنفاوی رخ می‌دهد و باعث تجمع مایعات لنفاوی در بافت‌های بدن، به‌ویژه در دست‌ها و پاها، می‌شود. برخلاف لنف ادم اولیه که به دلیل نقص مادرزادی ایجاد می‌شود، لنف ادم ثانویه معمولاً ناشی از عوامل خارجی مانند جراحی، پرتودرمانی، عفونت‌های شدید، تروما یا سرطان‌هایی است که غدد لنفاوی را درگیر می‌کنند. یکی از رایج‌ترین علل آن، برداشتن غدد لنفاوی در جراحی‌های سرطان است. با گذشت زمان، این مایع تجمع‌یافته می‌تواند باعث التهاب، سفتی بافت و عفونت‌های مکرر شود.

برای آشنایی بیشتر با علائم و نشانه های لنف ادم ثانویه و روش های مختلف پیشگیری و درمان آن، تا انتهای مطلب با ما همراه باشید.

لنف ادم ثانویه چیست؟

به‌طورکلی لنف ادم اختلالی است که باعث تجمع مایع لنفاوی در بافت‌ها، به‌ویژه در اندام‌ها، شده و منجر به تورم، درد و محدودیت حرکتی می‌شود؛ لنف ادم ثانویه نیز، نوعی تورم مزمن است که در اثر آسیب یا انسداد سیستم لنفاوی ایجاد می‌شود. برخلاف لنف ادم اولیه که به دلیل نقص مادرزادی یا اختلالات ژنتیکی در سیستم لنفاوی از بدو تولد وجود دارد، لنف ادم ثانویه ناشی از عوامل خارجی مانند جراحی، پرتودرمانی، عفونت‌های شدید، ضربه یا سرطان‌هایی است که غدد لنفاوی را درگیر می‌کنند. لنف ادم اولیه معمولاً در سنین کودکی، نوجوانی و یا جوانی بروز می‌کند، درحالی‌که نوع ثانویه ممکن است در هر سنی پس از آسیب به سیستم لنفاوی رخ دهد. ^{my.clevelandclinic.org}

علل و عوامل ایجاد لنف ادم ثانویه

همانطور که در ابتدای مقاله نیز توضیح داده شد، لنف ادم ثانویه ممکن است در اثر عوامل مختلفی مانند درمان های سرطان، مشکلات وریدی، بیماری های متابولیک و … ایجاد شود.

درواقع، برخلاف لنف ادم اولیه که منشا ژنتیکی دارد، لنف ادم ثانویه ناشی از عوامل محیطی مانند جراحی‌های مرتبط با سرطان، پرتودرمانی، عفونت‌های شدید، آسیب‌های جسمی یا بیماری‌های قلبی و عروقی است. این بیماری معمولاً به‌تدریج پیشرفت می‌کند و در صورت عدم درمان، ممکن است باعث سفتی بافت، کاهش عملکرد اندام و عوارض جدی شود. ^{www.sciencedirect.com}

جراحی‌های مرتبط با غدد لنفاوی

یکی از شایع‌ترین علل لنف ادم ثانویه جراحی‌هایی است که شامل برداشتن غدد لنفاوی، به‌ویژه در بیماران مبتلا به سرطان، می‌شود. برداشتن غدد لنفاوی باعث ایجاد اختلال در تخلیه مایع لنفاوی می‌شود و این مایع در بافت‌های اطراف تجمع پیدا می‌کند که منجر به تورم و لنف ادم می‌شود. میزان آسیب به سیستم لنفاوی به تعداد غدد برداشته‌شده و محل جراحی بستگی دارد.

بیمارانی که تحت این جراحی‌ها قرار می‌گیرند، بیشتر در معرض خطر لنف ادم هستند، به‌ویژه اگر با پرتودرمانی همراه باشد. جراحی بعلت سرطان پستان یا لنفومهای اندام فوقانی می توانند باعث ورم دستها شوند. جراحی سرطان پروستات، رحم و تخمدان و شکم و غیره می توانند موجب بروز لنف ادم پا و تورم ناحیه تناسلی شود و جراحی ها و برداشتن غدد لنفاوی ناحیه سر و گردن مثل سرطان حنجره و تیروئید و دهان  میتوانند موجب تورم صورت و گردن شوند.

آسیب‌های جسمی و تصادفات

ضربه‌های فیزیکی، جراحات شدید و تصادفات می‌توانند منجر به آسیب به عروق لنفاوی و غدد لنفاوی شوند که در نتیجه، موجب انسداد و اختلال در تخلیه مایع لنفاوی می‌شود. شکستگی‌های استخوان، کوفتگی‌های شدید، بریدگی‌های عمیق و حتی جراحی‌های ترمیمی و زیبایی ممکن است باعث ایجاد زخم و انسداد مسیرهای لنفاوی شوند. این مشکل به‌ویژه در آسیب‌هایی که در نواحی پر از گره های لنفاوی مانند زیر بغل، کشاله ران یا گردن رخ می‌دهند، بیشتر مشاهده می‌شود. افرادی که دچار آسیب‌های فیزیکی در این نواحی می‌شوند، در معرض خطر بالاتری برای توسعه لنف ادم قرار دارند. درمان این نوع لنف ادم شامل تکنیک‌های فیزیوتراپی، ماساژ لنفاوی و استفاده از بانداژهای فشاری برای کمک به تخلیه بهتر مایع لنفاوی است.

عفونت‌ها

برخی عفونت‌ها می‌توانند باعث ایجاد لنف ادم ثانویه شوند. سلولیت، که یک عفونت باکتریایی در لایه‌های عمیق پوست است، می‌تواند باعث التهاب و آسیب به عروق لنفاوی شود و در نهایت منجر به انسداد و تجمع مایع لنفاوی گردد. این مشکل معمولاً در افرادی رخ می‌دهد که سیستم ایمنی ضعیفی دارند یا دچار زخم‌های باز هستند. فیلاریازیس لنفاوی، که توسط انگل‌های منتقل‌شده از طریق نیش پشه ایجاد می‌شود، یکی از علل شایع لنف ادم در مناطق گرمسیری است. این انگل‌ها به عروق لنفاوی حمله کرده و باعث انسداد آن‌ها می‌شوند که منجر به تورم شدید در اندام‌ها، به‌ویژه پاها، می‌شود.

پرتودرمانی و درمان‌های سرطان

پرتودرمانی، که یکی از روش‌های رایج درمان سرطان است، می‌تواند به غدد لنفاوی و عروق لنفاوی آسیب برساند و باعث ایجاد لنف ادم ثانویه شود. در طی پرتودرمانی، سلول‌های سرطانی هدف قرار می‌گیرند، اما این درمان می‌تواند به بافت‌های سالم اطراف، از جمله سیستم لنفاوی، آسیب وارد کند. پرتودرمانی به‌ویژه در سرطان سینه، سر و گردن، لگن و پروستات، خطر لنف ادم را افزایش می‌دهد.

این آسیب ممکن است منجر به التهاب، زخم و در نهایت انسداد مسیرهای لنفاوی شود. ترکیب پرتودرمانی با جراحی‌های برداشتن غدد لنفاوی خطر ابتلا را بیشتر می‌کند. برای کاهش این خطر، بیماران تحت نظارت پزشک لنفولوژیست قرار می‌گیرند و اقدامات پیشگیرانه مانند ورزش‌های مخصوص، ماساژ لنفاوی، استفاده از بانداژهای فشاری و حفظ وزن مناسب توصیه می‌شود.

شیوع لنف‌ادم ثانویه در میان بیماران سرطانی به‌طور قابل توجهی بالاست و بسته به نوع سرطان متفاوت است؛ در بیماران مبتلا به سرطان پستان، حدود ۲۰ تا ۴۰ درصد آن‌ها پس از درمان، به درجاتی از لنف‌ادم دچار می‌شوند. در مورد سرطان‌های سر و گردن، آمارهای جدید نشان می‌دهند که بین ۸۰ تا ۹۰ درصد بیماران به لنف‌ادم مبتلا می‌شوند؛ رقمی که به‌مراتب بالاتر از برآوردهای قبلی (۰ تا ۸ درصد) است و نشان‌دهنده ضرورت بازنگری در راهکارهای تشخیص و پیشگیری در این گروه است. همچنین در سرطان پروستات، حدود ۲۵ تا ۳۵ درصد از بیماران به لنف‌ادم اندام تحتانی دچار می‌شوند. این آمارها نه تنها اهمیت مداخلات زودهنگام را پررنگ‌تر می‌کنند، بلکه بر نیاز به پایش منظم و آگاه‌سازی بیماران تأکید دارند. ^{MDPI | Cancer.gov | Targeted Oncology}

بیماری‌های قلبی و عروقی

برخی بیماری‌های قلبی و عروقی می‌توانند منجر به لنف ادم ثانویه شوند، به‌ویژه نارسایی قلبی که باعث کاهش توانایی پمپاژ خون و ایجاد احتباس مایعات در بدن می‌شود. در نارسایی قلبی، گردش خون کند شده و فشار داخل عروق لنفاوی افزایش می‌یابد که منجر به اختلال در تخلیه مایع لنفاوی و ایجاد تورم در اندام‌ها می‌شود. این وضعیت معمولاً در پاها بیشتر دیده می‌شود و ممکن است با سایر علائم نارسایی قلبی مانند تنگی نفس، خستگی و افزایش وزن همراه باشد. علاوه بر نارسایی قلبی، سایر بیماری‌های عروقی مانند ترومبوز ورید عمقی (DVT) نیز می‌توانند باعث کاهش عملکرد سیستم لنفاوی و لنف ادم ثانویه شوند.

نشانه‌ها و علائم لنف ادم ثانویه

یکی از اولین و بارزترین نشانه‌های لنف ادم ثانویه، تورم تدریجی در اندام‌های درگیر است؛ در مراحل اولیه، این تورم ممکن است در طول روز متغیر باشد، اما با پیشرفت بیماری، به‌تدریج ماندگار و برگشت‌ناپذیر می‌شود. مایع لنفاوی در بافت‌ها تجمع یافته و اگر درمان نشود، باعث سفتی و تغییرات ساختاری در پوست و بافت‌های زیرین خواهد شد.

از دیگر نشانه ها و علائم لنف ادم ثانویه می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• اختلال در حرکت و عملکرد اندام‌ها؛ تورم و سفتی بافتی می‌تواند باعث محدود شدن حرکت اندام‌ها شود. در موارد شدید، فعالیت‌های روزمره مانند راه‌رفتن، بلند کردن اشیا یا خم‌کردن مفاصل دشوار خواهد شد.
• تغییرات پوستی؛ با گذشت زمان، پوست در ناحیه متورم ضخیم‌تر، سفت‌تر و فیبروتیک می‌شود. در برخی موارد، تغییر رنگ، خشکی و ترک‌خوردگی پوست نیز مشاهده می‌شود که می‌تواند خطر عفونت را افزایش دهد.
• احساس درد و سنگینی؛ بیماران معمولاً از احساس فشار، سنگینی و ناراحتی در ناحیه متورم شکایت دارند. این علائم ناشی از تجمع مایعات، التهاب و کاهش جریان خون در بافت‌های تحت‌تأثیر است.

تشخیص لنف ادم ثانویه

معاینه بالینی و شرح حال

پزشک ابتدا با بررسی سابقه پزشکی بیمار و علائم بالینی، لنف ادم را ارزیابی می‌کند. سوالاتی در مورد جراحی‌های گذشته، پرتودرمانی، عفونت‌ها و آسیب‌های جسمی مطرح می‌شود. در معاینه فیزیکی، تورم اندام، تغییرات پوستی، ضخامت بافت‌ها و محدودیت حرکتی ارزیابی می‌شود. مقایسه اندازه اندام‌های سالم و درگیر می‌تواند به تشخیص کمک کند. لمس پوست برای بررسی فیبروز و مشاهده تورم بدون تورگور (بازگشت‌پذیری پوست) نیز از روش‌های کلیدی در تشخیص بالینی است.

استفاده از تصویربرداری (Lymphoscintigraphy، MRI، اولتراسوند)

برای بررسی انسداد مسیرهای لنفاوی، تصویربرداری تخصصی انجام می‌شود. Lymphoscintigraphy با تزریق مواد رادیواکتیو، عملکرد سیستم لنفاوی را نمایش می‌دهد. MRI و CT Scan تغییرات ساختاری و میزان انسداد را مشخص می‌کنند. اولتراسوند نیز برای بررسی احتباس مایع و فیبروز بافتی استفاده می‌شود. این روش‌ها به شناسایی شدت بیماری و برنامه‌ریزی درمان کمک می‌کنند.

تست‌های عملکرد لنفاوی

برخی تست‌های خاص مانند اندازه‌گیری حجم اندام، بیوامپدانس اسپکتروسکوپی (BIS) برای بررسی میزان مایع لنفاوی و Lympho Fluoroscopy برای ارزیابی جریان لنف استفاده می‌شوند. این تست‌ها میزان تأخیر و انسداد در تخلیه مایع لنفاوی را بررسی کرده و در تشخیص مراحل اولیه بیماری نقش دارند.

مراحل پیشرفت لنف ادم ثانویه

لنف ادم ثانویه در سه مرحله پیشرفت می‌کند، که هر مرحله ویژگی‌ها و علائم خاص خود را دارد:

مرحله اولیه (تورم ملایم و برگشت‌پذیر)

در این مرحله، بیمار دچار تورم خفیف و موقت در اندام‌های درگیر می‌شود که معمولاً در طول روز افزایش می‌یابد اما با استراحت یا بالا نگه‌داشتن اندام بهبود می‌یابد. این تورم ناشی از تجمع مایع لنفاوی است، اما هنوز تغییرات ساختاری در بافت‌ها رخ نداده است. پوست نرم است و هنگام فشار دادن، فرورفتگی موقتی ایجاد می‌شود. در این مرحله، اقدامات پیشگیرانه مانند استفاده از بانداژهای فشاری، ماساژ لنفاوی و ورزش‌های مخصوص می‌تواند از پیشرفت بیماری جلوگیری کند. تشخیص و درمان زودهنگام در این مرحله اهمیت زیادی دارد، زیرا امکان برگشت‌پذیری وضعیت وجود دارد.

مرحله پیشرفته (تورم ثابت و آسیب ساختاری)

در این مرحله، تورم شدیدتر شده و به‌صورت دائمی باقی می‌ماند. تغییرات ساختاری در پوست و بافت‌های زیرین شروع می‌شود و پوست ضخیم‌تر و سفت‌تر می‌شود. فشار دادن روی پوست دیگر فرورفتگی ایجاد نمی‌کند، زیرا مایع لنفاوی به فیبروز تبدیل شده است. ممکن است بیمار احساس سنگینی، درد و کاهش انعطاف‌پذیری در اندام درگیر داشته باشد. خطر عفونت‌های مکرر مانند سلولیت نیز افزایش می‌یابد. درمان در این مرحله شامل تکنیک‌های کاهش تورم مانند بانداژهای فشاری، ماساژ لنفاوی و استفاده از جوراب‌های طبی است.

مرحله نهایی (فیبروز شدید، تغییر شکل و محدودیت حرکتی)

در این مرحله، فیبروز گسترده شده و باعث تغییر شکل دائمی اندام‌های درگیر می‌شود. پوست بسیار ضخیم، سفت و گاهی زخم‌شده است. تورم شدید و مزمن منجر به کاهش توانایی حرکتی و ناتوانی در انجام فعالیت‌های روزمره می‌شود. در برخی موارد، اندام‌ها دچار تغییرات شدید شده و ممکن است به دلیل انسداد کامل سیستم لنفاوی، عفونت‌های مکرر و زخم‌های مزمن رخ دهد. درمان در این مرحله دشوارتر است و ممکن است نیاز به جراحی برای برداشتن بافت فیبروتیک یا ایجاد مسیرهای جدید لنفاوی باشد. مراقبت‌های پزشکی مداوم برای کنترل علائم و جلوگیری از عوارض شدید ضروری است.

عوارض عدم درمان لنف ادم ثانویه

عفونت‌های مکرر (سلولیت، اریتماتوز)

یکی از جدی‌ترین عوارض لنف ادم ثانویه افزایش خطر عفونت‌های پوستی مانند سلولیت و اریتماتوز است. به دلیل تجمع مایع لنفاوی و اختلال در سیستم ایمنی ناحیه درگیر، باکتری‌ها به‌راحتی وارد بافت شده و باعث عفونت‌های مکرر می‌شوند. علائم شامل قرمزی، گرمی، تورم ناگهانی و درد شدید در محل آسیب‌دیده است. در صورت عدم درمان، عفونت می‌تواند گسترش یافته و منجر به تب و سایر مشکلات سیستمیک شود. استفاده از آنتی‌بیوتیک‌ها، رعایت بهداشت پوست، و جلوگیری از زخم یا خراشیدگی در ناحیه آسیب‌دیده می‌تواند خطر عفونت را کاهش دهد.

فیبروز و تغییرات دائمی در بافت‌ها

با پیشرفت لنف ادم، مایع لنفاوی محبوس در بافت‌ها به‌تدریج منجر به فیبروز و سفت شدن پوست و عضلات می‌شود. این وضعیت باعث کاهش انعطاف‌پذیری پوست، ضخیم شدن بافت‌ها و ایجاد تغییرات دائمی در ساختار اندام درگیر می‌شود. در مراحل پیشرفته، پوست ممکن است دچار ترک‌خوردگی، زخم‌های مزمن یا تغییر رنگ شود. فیبروز می‌تواند درمان لنف ادم را دشوارتر کرده و پاسخ بدن به ماساژ لنفاوی و بانداژهای فشاری را کاهش دهد. برای پیشگیری از این عارضه، درمان زودهنگام و استفاده از روش‌های فشرده‌سازی و مراقبت پوستی اهمیت زیادی دارد.

مشکلات حرکتی و توانبخشی

تورم شدید و تغییرات ساختاری در بافت‌ها می‌تواند منجر به محدودیت‌های حرکتی و کاهش عملکرد اندام‌های درگیر شود. این مسئله به‌ویژه در بیمارانی که لنف ادم در دست‌ها یا پاهای آن‌ها رخ داده است، تاثیر چشمگیری بر کیفیت زندگی دارد. کاهش دامنه حرکتی ممکن است انجام فعالیت‌های روزانه مانند راه‌رفتن، گرفتن اشیا یا خم‌کردن مفاصل را دشوار کند.

در برخی موارد، ضعف عضلانی و درد ناشی از تورم شدید باعث کاهش تحرک می‌شود. توانبخشی شامل تمرینات فیزیوتراپی، ورزش‌های خاص، و استفاده از وسایل کمکی مانند بریس‌ها و بانداژهای فشاری به بهبود عملکرد حرکتی و کاهش محدودیت‌ها کمک می‌کند.

پیشگیری از لنف ادم ثانویه

برای پیشگیری از لنف ادم به ویژه نوع ثانویه آن مراقبت‌های بعد از جراحی و جلوگیری از عفونت و آسیب‌های بیشتر اهمیت بالایی دارد؛ بعد از جراحی‌هایی که غدد لنفاوی را درگیر می‌کنند، توصیه می‌شود از اندام‌های درگیر به‌طور معمول استفاده شود و از بی‌حرکتی آن‌ها پرهیز گردد. همچون مراقبت از پوست و جلوگیری از زخم‌ها و خراش‌ها با استفاده از مرطوب‌کننده‌ها و پوشیدن لباس‌های محافظ توصیه می‌شود. در صورت هرگونه علائم عفونت مانند قرمزی، گرمی یا درد در ناحیه، باید فوراً به پزشک مراجعه شود. استفاده بانداژهای فشاری و انجام تمرینات فیزیوتراپی تحت نظر متخصص نیز می‌تواند مؤثر باشد. این اقدامات بهبود جریان لنفاوی و کاهش خطر ابتلا به لنف ادم کمک می‌کنند. ^jsstd.org

تاثیر ادم ثانویه بر کیفیت زندگی

لنف ادم ثانویه می‌تواند تأثیرات قابل‌توجهی بر کیفیت زندگی فرد داشته باشد؛ از نظر جسمی، و سنگینی اندام‌ها ممکن است باعث محدودیت در حرکت و کاهش توانایی انجام فعالیت‌های روزمره شود. از نظر روانی، تغییر ظاهری و محدودیت‌های فیزیکی می‌توانند منجر به کاهش اعتمادبه‌نفس، اضطراب و افسردگی شوند. همچنین از نظر اجتماعی، فرد ممکن است با چالش‌هایی در محیط کار، تحصیل و روابط بین فردی مواجه شود.

برای بهبود کیفیت زندگی توصیه می‌شود بیماران از حمایت‌های روان‌شناختی، مشاوره‌های تغذیه‌ای و برنامه‌های ورزشی مناسب بهره‌مند شوند؛ همچنین، آموزش خانواده واطرافیان در مورد این بیماری می‌تواند به درک بهتر و حمایت مؤثرتر از بیمار کمک کند.

سبک زندگی و مراقبتی خانگی در لنف ادم ثانویه

مدیریت لنف ادم در خانه نیازمند اتخاذ سبک زندگی سالم و مراقبت‌های ویژه است. انجام تمرینات ورزشی منظم به ۱۵ تا ۲۰ دقیقه در روز، مانند پیاده‌روی یا شنا، می‌تواند به بهبود جریان لنفاوی کمک کند. ماساژ لنفاوی دستی یک یا دو بار روز، به‌ویژه قبل از بانداژ، توصیه می‌شود. استفاده از بانداژهای فشاری یا آستین یا جورابهای مخصوص باید با توجه به فعالیت‌های روزانه تنظیم شود؛ به‌طوری‌که در زمان استراحت، اندام‌ها بدون این وسایل باشند تا عملکرد طبیعی عضلات و پوست حفظ شود. رعایت رژیم غذایی سالم، حفظ وزن مناسب پرهیز از مصرف نمک زیاد نیز اهمیت دارد.

برای دریافت مشاوره در زمینه درمان های پیشرفته لنف ادم ثانویه می توانید به کلینیک لنف ادم پویا مراجعه کرده و از تجربیات دکتر شهپر حقیقت، پزشک، MPH،  PhD و لنفوتراپیست و عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات سرطان پستان جهاد دانشگاهی، بهره ببرید.