شناخت انواع لنف ادم یکی از مهم‌ترین مراحل در روند تشخیص و انتخاب روش درمانی مناسب است. به‌طور کلی، لنفادم به دو نوع اولیه و ثانویه تقسیم می‌شود که هرکدام دلایل، زمان بروز و ویژگی‌های خاص خود را دارند. علاوه بر این، لنفادم در مسیر پیشرفت خود، از مراحل مشخصی عبور می‌کند که شناسایی این مراحل، به درک بهتر شدت بیماری و کنترل آن کمک می‌کند. لنف ادم که با نام‌های دیگری مانند ورم لنفاوی یا ادم لنفاوی نیز شناخته می‌شود، نوعی اختلال در عملکرد سیستم لنفاوی بدن است که به تجمع غیرطبیعی مایع لنف در بافت‌ها و در نهایت تورم، به‌ویژه در اندام‌ها، منجر می‌شود.
این بیماری نه‌تنها از نظر ظاهری آزاردهنده است، بلکه در صورت عدم درمان به‌موقع، می‌تواند مشکلات جدی‌تری مانند درد، عفونت و محدودیت حرکتی ایجاد کند.در ادامه این مقاله، انواع لنفادم و تفاوت‌های آن‌ها را با زبانی ساده اما علمی بررسی خواهیم کرد تا مسیر آگاهانه‌تری برای تشخیص و درمان فراهم شود.
انواع لنف ادم؛ دسته بندی اصلی
لنف ادم به دو نوع اصلی، لنف ادم اولیه و لنف ادم ثانویه تقسیم می‌شود. هر یک از این انواع لنف ادم ویژگی‌ها، علل و رویکردهای درمانی متفاوتی دارند که در ادامه به تفصیل بررسی می‌شوند.
لنفادم اولیه
لنف ادم اولیه، به دلیل ناهنجاری‌های مادرزادی یا ژنتیکی در سیستم لنفاوی ایجاد می‌شود. این نوع لنف ادم، معمولا به دلیل رشد ناکافی یا نقص در عروق یا غدد لنفاوی بروز می‌کند و ممکن است در بدو تولد، دوران بلوغ یا حتی بزرگسالی ظاهر شود؛ برای مثال بیماری میلروی(Milroy’s Disease)، یک نوع نادر لنف ادم اولیه است که از بدو تولد قابل تشخیص است. طبق آمار، تنها حدود ۶.۵ درصد از موارد لنف ادم اولیه مادرزادی بوده و شیوع آن در زنان ۸ برابر مردان است.
لنفادم ثانویه
لنف ادم ثانویه، شایع‌تر است و به دلیل آسیب‌های اکتسابی به سیستم لنفاوی ایجاد می‌شود. این آسیب‌ها می‌توانند ناشی از جراحی(مانند جراحی سرطان پستان که غدد لنفاوی زیر بغل برداشته می‌شوند)، پرتودرمانی، عفونت‌ها یا صدمات فیزیکی باشند؛ به‌عنوان‌نمونه حدود ۲۵ درصد از زنانی که تحت جراحی سرطان پستان قرار می‌گیرند، امکان دارد به لنف ادم ثانویه مبتلا شوند. این نوع لنف ادم معمولا در اندام‌های خاصی مانند بازو یا پا ظاهر می‌شود.secondary-lymphedema-after-breast-cancer
| موارد مقایسه | لنفادم اولیه | لنفادم ثانویه |
| علت ایجاد | ناهنجاری‌های مادرزادی یا ژنتیکی در سیستم لنفاوی | آسیب‌های اکتسابی به سیستم لنفاوی (جراحی، پرتودرمانی، عفونت و…) |
| زمان بروز | از بدو تولد، دوران بلوغ یا بزرگسالی | پس از آسیب یا مداخله پزشکی |
| نمونه‌های شایع | بیماری میلروی (Milroy’s Disease) | لنفادم پس از جراحی سرطان پستان |
| شیوع | نادر؛ تنها ۶.۵٪ از موارد لنفادم اولیه مادرزادی هستند | شایع‌تر از نوع اولیه |
| جنسیت شایع‌تر | شیوع در زنان ۸ برابر بیشتر از مردان | در زنان شایع‌تر است (به‌ویژه پس از سرطان پستان) |
| ناحیه درگیر | معمولاً پاها، اما بسته به ژنتیک متفاوت است | اغلب در اندام‌هایی مانند بازو یا پا دیده می‌شود |
انواع لنف ادم براساس محل بروز در بدن
انواع لنف ادم بر اساس محل بروز در بدن نیز طبقه‌بندی می‌شوند؛ این دسته‌بندی به پزشکان کمک می‌کند تا درمان‌های هدفمندتری ارائه دهند.
در ادامه انواع لنفادم بر اساس محل بروز در بدن را بررسی خواهیم کرد:
لنفادم اندام فوقانی (دست و بازو)
لنف ادم اندام فوقانی، اغلب در بیمارانی دیده می‌شود که تحت جراحی سرطان پستان یا پرتودرمانی قرار گرفته‌اند. برداشتن غدد لنفاوی زیر بغل، می‌تواند جریان لنف را مختل کند و منجر به تورم در دست یا بازو شود؛ برای مثال بیماری که پس از ماستکتومی متوجه تورم تدریجی در دست خود می‌شود، ممکن است به این نوع لنف ادم مبتلا باشد.
این حالت امکان دارد، حتی چند سال پس از درمان ظاهر شود. مطالعات نشان داده‌اند که حدود 20 تا 25 درصد از زنان پس از برداشتن غدد لنفاوی زیر بغل دچار لنفادم اندام فوقانی می‌شوند.
لنفادم اندام تحتانی (پا و ران)
لنف ادم پا، اغلب به دلیل جراحی‌های لگنی، پرتودرمانی یا عفونت‌هایی مانند؛ فیلاریازیس(در مناطق گرمسیری)، ایجاد می‌شود. این نوع لنف ادم، می‌تواند حرکت بیمار را محدود کند و خطر عفونت‌های پوستی مانند سلولیت را افزایش دهد. لنفادم اندام تحتانی؛ به‌ویژه در افرادی که جراحی یا پرتو درمانی برای سرطان لگنی مانند؛ پروستات، رحم یا تخمدان داشته‌اند، رخ می‌دهد. بررسی‌ها نشان می‌دهد که میزان بروز لنفادم اندام تحتانی، پس از این گروه از جراحی‌ها، بین ۰–۲۹٪ قرار دارد و اگر پرتودرمانی هم اعمال شود، این میزان از 18% تا 29% افزایش می‌یابد.
لنفادم سر و گردن
لنف ادم سر و گردن، اغلب پس از درمان سرطان‌های سر و گردن ایجاد می‌شود. آمارها نشان می‌دهد که تا ۷۵ درصد بیماران درمان‌شده برای سرطان سر و گردن، ممکن است، علائم این نوع لنف ادم را تجربه کنند. این نوع لنف ادم می‌تواند باعث تورم در صورت، چشم‌ها یا گلو شود و حرکت فک یا شانه‌ها را محدود کند.
لنفادم دستگاه تناسلی و لگن
این نوع لنف ادم کمتر شایع است و به‌طورمعمول، در اثر جراحی‌های مربوط به سرطان‌های پروستات، رحم یا تخمدان ایجاد می‌شود. تورم در ناحیه لگن یا اندام تناسلی می‌تواند باعث ناراحتی شدید و مشکلات عملکردی شود. در مواردی که به‌طور مشخص جراحی و پرتودرمانی ترکیبی صورت گرفته، بروز لنفادم در ناحیه تناسلی بین ۰–۲۲٪ گزارش شده است. Prevalence of lower limb and genital lymphedema
لنفادم صورت، چشم و سایر نواحی نادر
لنف ادم در نواحی نادر مانند؛ صورت یا چشم ممکن است به دلیل انسدادهای خاص در عروق لنفاوی یا آسیب‌های ناشی از جراحی‌های زیبایی یا تروما ایجاد شود. این نوع از انواع لنف ادم به دلیل تاثیر بر ظاهر بیمار می‌تواند، اثرات روانی قابل‌توجهی داشته باشد. هرچند این مورد، در زمره موارد خاص به شمار می‌آید؛ اما می‌تواند پیامدهای روانی جدی مانند؛ تصویر بدنی ضعیف یا اضطراب ایجاد کند. این موضوع، نیازمند توجه ویژه و درمان تخصصی است.
انواع ورم لنفاوی؛ طبقه‌بندی لنفادم براساس شدت و مرحله بیماری
انواع ادم لنفاوی، بر اساس شدت و پیشرفت بیماری به چهار مرحله تقسیم می‌شوند. این طبقه‌بندی توسط انجمن بین‌المللی لنفولوژی(ISL)، ارائه شده و در تشخیص و درمان بسیار کاربردی است.
مرحله صفر یا پنهان
در این مرحله، هیچ تورم قابل‌مشاهده‌ای وجود ندارد، اما جریان لنف مختل شده است. بیماران ممکن است احساس سنگینی یا ناراحتی در اندام داشته باشند؛ برای مثال بیماری که پس از جراحی سرطان احساس سوزن‌سوزن شدن در بازوی خود دارد، ممکن است در این مرحله باشد.
مرحله یک یا قابل برگشت
در مرحله یک، تورم قابل‌مشاهده است اما با بالا نگه داشتن اندام یا استراحت کاهش می‌یابد. پوست هنوز نرم است و فیبروز(سفت شدن بافت)، رخ نداده است. این مرحله، بهترین فرصت برای مداخله زودهنگام است؛ درمان‌هایی شامل درمان فشاری (بانداژ یا گارمنت)، ماساژ لنفاتیک دستی، ورزش و آموزش مراقبت پوستی موثر هستند.
مرحله دو(غیرقابل برگشت)
در این مرحله، تورم با بالا نگه داشتن اندام کاهش نمی‌یابد و پوست شروع به سفت شدن می‌کند. در این سطح، فیبروز بافتی ظاهر شده و خطر عفونت افزایش می‌یابد. پوست ممکن است سفت شود، بافت‌های چربی اضافه جمع شوند و بدشکلی قابل مشاهده در اندام ایجاد شود. درمان پیچیده‌تر و ترکیبی از مراقبت فشاری، ماساژ، مراقبت پوستی و گاهی مداخلات جراحی اِعمال می‌شود؛ به‌عنوان‌نمونه بیماری که تورم پایدار در پایش دارد و پوستش ضخیم شده، در این مرحله قرار دارد.
مرحله سه(فیبروز شدید یا فیلاتیس)
این مرحله، شدیدترین و پیشرفته‌ترین نوع لنفادم محسوب می‌شود و اغلب در بیمارانی مشاهده می‌شود که درمان به‌موقع و مناسب دریافت نکرده‌اند یا بیماری آن‌ها به‌مرور زمان بدون کنترل پیشرفت کرده است.
در این مرحله، تورم اندام به‌صورت دائم، وسیع و بسیار شدید دیده می‌شود و به‌هیچ‌وجه با بالا نگه‌داشتن اندام یا استراحت کاهش نمی‌یابد. پوست به‌شدت ضخیم، سفت و تغییر شکل یافته می‌شود. بافت‌های سطحی دچار تغییراتی از جمله؛ هایپرکراتوز(ضخیم شدن غیرعادی لایه شاخی پوست)، پاپیلوماتوز(ظاهر شدن برجستگی‌های پوستی) و فیبروز می‌شوند.
تفاوت‌های درمانی در هر مرحله از لنفادم
درمان انواع ورم لنفاوی به مرحله بیماری بستگی دارد. در مراحل اولیه، درمان‌های غیرتهاجمی مانند؛ تخلیه دستی لنفاوی(MLD) بسیار موثر هستند. در مراحل پیشرفته‌تر، ممکن است به بانداژ تخصصی یا حتی جراحی‌هایی مانند؛ لیپوساکشن برای کاهش حجم چربی اضافی نیاز باشد. در ادامه، درمورد هر مرحله توضیح داده شده است: lymphedema-diagnosis-and-treatment
- مراحل صفر و یک؛ تمرکز بر پیشگیری و کاهش تورم با ورزش‌های سبک و ماساژ لنفاوی.
- مراحل دو و سه؛ استفاده از درمان ترکیبی احتقان‌زدایی(CDT) شامل بانداژ، مراقبت پوستی و تمرینات مقاومتی می‌شود. در موارد شدید، جراحی‌های اصلاحی ممکن است پیشنهاد شود.
درمان لنف ادم بسته به مرحله بیماری، نتایج متفاوتی دارد. در مرحله صفر با اقدامات پیشگیرانه مثل ورزش و مراقبت پوستی، می‌توان در ۸۰ تا ۹۰ درصد موارد از پیشرفت بیماری جلوگیری کرد. در مرحله یک، درمان‌های ساده مانند ماساژ و بانداژ سبک در ۶۰ تا ۸۰ درصد بیماران باعث کنترل یا بهبود تورم می‌شود. در مرحله دو با درمان ترکیبی (CDT)، کاهش تورم در ۵۰ تا ۷۰ درصد موارد ممکن است. در مرحله سه نیز با درمان‌های فشاری یا جراحی، ۳۰ تا ۷۰ درصد کاهش حجم اندام قابل دستیابی است، اما نیاز به مراقبت مادام‌العمر باقی می‌ماند.International Society of Lymphology – Consensus Document
چگونه می‌توان نوع لنفادم را به‌درستی تشخیص داد؟
تشخیص دقیق انواع لنف ادم، انواع ادم لنفاوی و انواع ورم لنفاوی برای انتخاب درمان مناسب حیاتی است. روش‌های تشخیصی شامل موارد زیر هستند:
- معاینه فیزیکی؛ پزشک با بررسی علائم مانند تورم، سفتی پوست و سابقه پزشکی بیمار، نوع لنف ادم را شناسایی می‌کند.
- تصویربرداری لنفاوی(لنفوسینتی‌گرافی)؛ این روش، با تزریق ماده رادیواکتیو، انسدادهای سیستم لنفاوی را نشان می‌دهد.
- بیوایمپدانس؛ این فناوری مقاومت الکتریکی بافت‌ها را اندازه‌گیری می‌کند و برای تشخیص زودهنگام لنف ادم در مراحل پنهان مفید است.
- سونوگرافی داپلر؛ برای افتراق لنف ادم از مشکلات عروقی مانند ترومبوز وریدی استفاده می‌شود.
چرا شناخت انواع لنفادم در انتخاب روش درمان اهمیت دارد؟
شناخت دقیق انواع ورم لنفاوی برای تشخیص زودهنگام و مدیریت موثر بیماری حیاتی است. لنف ادم اولیه و ثانویه، لنف ادم در اندام‌های مختلف و مراحل مختلف بیماری هر کدام نیاز به رویکردهای درمانی متفاوتی دارند. با تشخیص صحیح، می‌توان از پیشرفت انواع ادم لنفاوی به مراحل شدیدتر جلوگیری کرد و کیفیت زندگی بیمار را بهبود بخشید. اگر علائمی مانند تورم غیرعادی یا احساس سنگینی در اندام‌های خود دارید، حتما به یک لنفولوژیست مراجعه کنید تا در میان انواع لنف ادم تشخیص صحیح و در پی آن، درمان مناسب انجام بگیرد.
